Η αμαρτία και οι τακτικές του διαβόλου

Ορθόδοξο Χριστιανικό Ιστολόγιο
ΔΡΟΜΟΣ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑΣ

Τι είναι η αμαρτία;

Η αμαρτία είναι το πιο σοβαρό θέμα της ζωής κάθε ανθρώπου, διότι σύμφωνα με την Αγία Γραφή, εάν ο άνθρωπος δεν αγωνίζεται να μην αμαρτάνει και εάν δεν εξομολογείται όλες τις αμαρτίες του μετά τη διάπραξή τους, τότε είναι σίγουρο οτι θα μείνει εκτός της Βασιλείας του Χριστού και αιωνίως θα ζει καταδικασμένος στην κόλαση.
Ο Απόστολος Παύλος έχει πει ξεκάθαρα στην προς Κορινθίους Α' επιστολή: 
"...μὴ πλανᾶσθε· οὔτε πόρνοι οὔτε εἰδωλολάτραι οὔτε μοιχοὶ οὔτε μαλακοὶ οὔτε ἀρσενοκοῖται, οὔτε πλεονέκται οὔτε κλέπται οὔτε μέθυσοι, οὐ λοίδοροι, οὐχ ἅρπαγες βασιλείαν Θεοῦ οὐ κληρονομήσουσι"
(προς Κοινθίους Α',  κεφ. 6, στ. 9,10)

Αμαρτία, σύμφωνα με την Ορθόδοξη Χριστιανική μας πίστη, είναι κάθε σκέψη, λόγος και πράξη του ανθρώπου που "αντιτίθεται στο θέλημα του Θεού"

Ποιά είναι τα αίτια της αμαρτίας;

Τα αίτια της αμαρτίας συνοπτικά μπορούν να χωριστούν στα εξής:

α) ο διάβολος και οι δαίμονες
β) η θέληση του ίδιου του ανθρώπου
γ) η κληρονομική ροπή του ανθρώπου προς το κακό

Πιο αναλυτικά:


α) ο διάβολος και οι δαίμονες
Ο Εωσφόρος (ο αποκαλούμενος διάβολος, ή σατανάς) ήταν ο λαμπρότερος από όλους τους αγγέλους που δημιούργησε ο Θεός, πριν πλάσει τον άνθρωπο. Όμως, παρόλα τα χαρίσματά του, εκμεταλλευόμενος το αυτεξούσιο που ο Θεός έχει δώσει σε όλους, να μπορούν δηλαδή να ζουν σύμφωνα με το θέλημά Του, ή και να το παραβιάζουν, έπεσε σε ένα τραγικό σφάλμα - σκέφθηκε αλαζονικά έναντι του Θεού, θέλοντας ο ίδιος να αναρριχηθεί στο Θρόνο του Θεού, όπως αναφέρεται στην Παλαιά Διαθήκη:
"...εἰς τὸν οὐρανὸν ἀναβήσομαι, ἐπάνω τῶν ἀστέρων τοῦ οὐρανοῦ θήσω τὸν θρόνον μου, καθιῶ ἐν ὄρει ὑψηλῷ, ἐπὶ τὰ ὄρη τὰ ὑψηλὰ τὰ πρὸς Βοῤῥᾶν, ἀναβήσομαι ἐπάνω τῶν νεφῶν, ἔσομαι ὅμοιος τῷ Ὑψίστῳ."
(Ησαΐας κεφ 14 στ. 13,14)

Η σκέψη του αυτή ήταν και η καταστροφή του - έπεσε από τον ουρανό και συντρίφθηκε, χάνοντας το υψηλό του αξίωμα και από φωτεινός άγγελος έγινε σκοτεινός δαίμονας.
Μαζί όμως με τον Εωσφόρο αποστάτησαν και πλήθος άλλων αγγέλων, όπου πλέον όλοι μαζί αποτελούν το τάγμα του Εωσφόρου. Έτσι ο Εωσφόρος έγινε αρχηγός τους και ονομάστηκε σατανάς ή διάβολος και το τάγμα δαίμονες.
Παρά την πτώση τους όμως, αντί να μετανοήσουν, οπότε θα τους συγχωρούσε ο Θεός, παραμένουν αμετανόητοι, έχοντας γίνει εχθροί του Θεού και όλης της δημιουργίας Αυτού. Γνωρίζοντας όμως ο σατανάς οτι δεν μπορεί ποτέ να βλάψει τους υπόλοιπους καλούς αγγέλους, στράφηκε εναντίον του ανθρώπου και εξαπατώντας τον Αδάμ και την Εύα στον Παράδεισο, τους οδήγησε να παραβούν το θέλημα του Θεού και Δημιουργού τους, με αποτέλεσμα να εκδιωχθούν από τον Παράδεισο και να κλείσει ο Θεός τη Θύρα αυτού για κάθε άνθρωπο, μέχρι την ενανθρώπιση του Χριστού.
Ο διάβολος θα μάχεται εναντίον του ανθρώπου, παρακινώντας τον να αμαρτάνει, μέχρι τη Δευτέρα Παρουσία του Χριστού. 
Ο Θεός όμως θέλει να σωθούν όλοι οι άνθρωποι, λαμβάνοντας την πλήρη γνώση της αληθείας και μένοντας ανεπηρέαστοι από τις πλάνες του διαβόλου. Γι αυτό μας έστειλε τον Μονογενή Του Υιό, ο οποίος είναι το Φως της γνώσης που μας οδηγεί στη σωτηρία μας - αρκεί εκουσίως να τον ακολουθήσουμε και όπως αναφέρεται στην Καινή Διαθήκη:
"ὁ ποιῶν τὴν ἁμαρτίαν ἐκ τοῦ διαβόλου ἐστίν, ὅτι ἀπ᾿ ἀρχῆς ὁ διάβολος ἁμαρτάνει. εἰς τοῦτο ἐφανερώθη ὁ υἱὸς τοῦ Θεοῦ ἵνα λύσῃ τὰ ἔργα τοῦ διαβόλου."  (Επιστολή Α' Iωάννου κεφ. 3 στ.8)

δηλαδή, "όποιος αμαρτάνει, είναι από το διάβολο, διότι ο διάβολος εξ' αρχής αμαρτάνει. Γι αυτό εφανερώθη ο Υιός του Θεού στη γη, για να διαλύσει, να καταστρέψει τα έργα του διαβόλου."

Ο διάβολος λοιπόν, έχοντας εμπειρία τόσων αιώνων και με τόσα εκατομμυρίων ανθρώπων, παρακινεί με χίλιους δυο τρόπους τον άνθρωπο, πονηρά και ύπουλα. Ως πνεύμα που είναι, έχει περισσότερες δυνατότητες από τον άνθρωπο, αλλά σε καμία περίπτωση δεν έχει την παντοδυναμία του Θεού. Το μεγαλύτερο όπλο του είναι οτι ακριβώς επειδή είναι πνεύμα δεν μπορεί να γίνει εύκολα αντιληπτός από τον άνθρωπο κι έτσι με τον τρόπο αυτό κινείται ανενόχλητος εάν ο άνθρωπος παραμένει ανυποψίαστος και εάν δεν επικαλείται, με την προσευχή του, τη βοήθεια και το έλεος του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού, ώστε να προστατεύεται από τις επιθέσεις του διαβόλου.
 
Το κυριότερο μέσο που χρησιμοποιεί ο διάβολος για να πειράξει τον άνθρωπο και να τον οδηγήσει στην αμαρτία είναι μέσω των λογισμών. Ο διάβολος, ως πνεύμα έχει τη δυνατότητα να μας προσβάλει με χίλιες δυο αμαρτωλές σκέψεις - όμως αν και μέχρι του σημείου αυτού της προσβολής δεν έχουμε αμαρτήσει, εάν συνομιλήσουμε όμως μαζί του επεξεργαζόμενοι τις αμαρτωλές σκέψεις που μας έβαλε στο νου και ειδικά όταν αρχίζουμε τις σκέψεις να τις κάνουμε πράξεις, τότε έχουμε ήδη διαβεί τον δρόμο της αμαρτίας και της ενοχής μας. 
Για παράδειγμα ο διάβολος μπορεί να μας ρίχνει σκέψεις στο μυαλό (ψιθυρίζοντάς μας) όπως: "...σε αδικούν, θύμωσε!!!..", ή "...πάρτο το πορτοφόλι που βρήκες τώρα, μπορεί να ήταν κάποιου πλούσιου..." κλπ. Παρόλα αυτά όμως, δεν μπορεί να διαβάσει τις σκέψεις μας, δεν μπορεί δηλαδή να ξέρει τί σκεφθήκαμε εμείς και τι θα κάνουμε στις σκέψεις που μας έβαλε, παρά μόνο από τις πράξεις μας θα καταλάβει οτι μας έπεισε και οτι είμαστε δικοί του πλέον.
Δηλαδή π.χ. όταν αρχίσουμε να θυμώνουμε τότε καταλαβαίνει οτι έπιασαν τόπο οι σκέψεις για θυμό που μας έβαλε στο νου, οπότε τότε αποκτά περισσότερη εξουσία επάνω μας και μας πολεμάει στη συνέχεια ακόμη περισσότερο, ωθώντας μας όλο και περισσότερο στην αμαρτία.

Πώς όμως ενεργεί ακριβώς ο διάβολος;

Λένε οι Πατέρες της Εκκλησίας μας να μην ασχολούμαστε διαρκώς με το διάβολο και να μην του δίνουμε τόση σημασία, αλλά λένε επίσης οτι είναι χρήσιμο όμως να γνωρίζουμε κάποια βασικά πράγματα για τον εχθρό μας, την πολεμική του τακτική, διότι όπως σε κάθε πόλεμο, εάν δεν γνωρίζεις τον εχθρό σου και την τακτική που ακολουθεί, τότε μεγαλύτερες πιθανότητες έχεις να σε νικήσει αυτός παρά εσύ αυτόν. Ο Χριστιανός λοιπόν οφείλει να γνωρίζει την τακτική που χρησιμοποιεί ο εχθρός του, ο διάβολος, για να είναι σε θέση να τον αντιμετωπίζει και να νικάει τις μάχες μαζί του καθημερινά. Είναι μεγάλη ασφάλεια για το Χριστιανό να γνωρίζει την τακτική του εχθρού.

Οι άνθρωποι όμως πολλές φορές κάνουν 2 τραγικά λάθη σε σχέση με το διάβολο: 

1. αρνούνται την ύπαρξη του
2. δείχνουν υπερβολικό ενδιαφέρον για αυτόν

Θα λέγαμε λοιπόν εδώ μια προσωπική άποψη σχετικά με τη χρησιμότητα της γνώσης της τακτικής του διαβόλου, αλλά όχι της διαρκής ενασχόλησης με αυτόν, το εξής:

"Μάθε τον εχθρό σου, αλλά μείνε στο Θεό σου"

Αυτός ο αόρατος πόλεμος με το διάβολο έχει διαφορές με τους κοσμικούς πολέμους, οι οποίες μπορούν να συνοψιστούν ως εξής: 

ΚΟΣΜΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ (χαρακτηριστικά εχθρού) > εχθρός: οι άνθρωποι > ορατοί > θνητοί > άπειροι (περιορισμένης εμπειρίας) > δυσκίνητοι > κουράζονται > κοιμούνται > στόχος: το προσωρινό κοσμικό κέρδος

ΑΟΡΑΤΟΣ (ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟΣ) ΠΟΛΕΜΟΣ (χαρακτηριστικά εχθρού) > εχθρός: οι δαίμονες > αόρατοι > αθάνατοι > έμπειροι (έχουν γνώση μυριάδων μεθόδων απάτης και δόλου μετά  από χιλιάδες έτη και εκατομμύρια ανθρώπων) > αεικίνητοι > ακούραστοι > άυπνοι > στόχος: η αιώνια καταδίκη της ψυχής του ανθρώπου

Τα κυριότερα χαρακτηριστικά του διαβόλου στον αόρατο αυτό πόλεμο είναι τα εξής:

• έχει τεράστια επιμονή (διαβολική αρετή - δεν παραδίδει ποτέ τα όπλα, δεν απελπίζεται – έχει πείσμα μέχρι το τέλος της ζωής του ανθρώπου, όπως π.χ. στον Ιώβ, που είχε τη μέγιστη υπομονή ποτέ σε άνθρωπο, ο διάβολος πίστευε οτι κάποτε θα τον νικούσε, με την επιμονή του και τα τόσα μεγάλα κακά που του έκανε, αλλά η υπομονή του Ιώβ τον νίκησε. ) 

• έχει τεράστια έχθρα (εναντίον των ανθρώπων - μεγαλύτερη και από των αγριότερων θηρίων της γης – δεν ανέχθηκε τον Αδάμ και την Εύα μέσα στον παράδεισο, θα ανεχθεί να αρπάζουν πολλοί τον παράδεισο;

Παρακάτω έχουμε συγκεντρώσει, από διάφορες πηγές ορθόδοξων χριστιανικών κειμένων και ομιλιών, μερικές από τις πάμπολλες τακτικές που χρησιμοποιεί ο διάβολος και οι δαίμονες για να ωθήσουν τον άνθρωπο στην αμαρτία, προκειμένου να μπορέσουμε να καταλάβουμε τον τρόπο που ενεργεί, ώστε να είμαστε κατά το δυνατόν σε διαρκή επαγρύπνηση πριν την οποιαδήποτε ύπουλη και πονηρή επίθεσή του.

Διαβάζοντας τις τακτικές αυτές κάπου θα βρει ο καθένας μας το προσωπικό του βίωμα της πονηρής αυτής ενέργειας του διαβόλου στη ζωή του.   
(κάνοντας κλικ στην κάθε επιλογή παρακάτω, μεταβαίνετε απευθείας).
   
Ο διάβολος λοιπόν ενεργεί ως εξής:
 
1. δεν εφαρμόζει ποτέ την ίδια μέθοδο σε κάθε άνθρωπο
2. πείθει τον άνθρωπο οτι δεν υπάρχει
3. με τον εξαφανισμό και κατόπιν τον αιφνιδιασμό
4. δημιουργώντας τις κατάλληλες συνθήκες και συμμαχίες
5. με την εύκολη αμαρτία της κατάκρισης και της καταλαλιάς
6. πείθοντάς μας οτι "δεν πειράζει αν καμιά φορά δεν εφαρμόσουμε το θέλημα του Θεού"
7. με τη συνεχή αναβολή των καλών έργων
8. με την τακτική της σμίκρυνσης και της μεγέθυνσης
9. με την τακτική της απάτης
10. με την τακτική της διαβολής
11. με την αμφιβολία
12. με την επανάληψη
13. με την κολακεία
14. με την τακτική του λίγο-λίγο
15. με τα συνθήματα
16. με τη συσκότιση του νου
17. με τις υποσχέσεις
18. με την απειλή και το φόβο
19. με την τακτική του μετασχηματισμού
20. με την ωραιοποίηση

Πιο αναλυτικά οι τακτικές αυτές έχουν ως εξής:

 1. δεν εφαρμόζει ποτέ την ίδια μέθοδο σε κάθε άνθρωπο

Αλλιώς πολεμάει το Χριστιανό, αλλιώς τους μη Χριστιανούς, αλλιώς το φλογερό Χριστιανό και αλλιώς το χαλαρό, αλλιώς τους πλούσιους και αλλιώς τους φτωχούς, αλλιώς τους νέους και αλλιώς τους γέρους κλπ. Για παράδειγμα, τον νέο θα τον πολεμήσει με τα σαρκικά πάθη (της πορνείας δηλαδή), γνωρίζοντας οτι οι σωματικές αυτές ορμές είναι πιο έντονες στην ηλικία αυτή, τον ώριμο θα τον πολεμήσει σπείροντάς του το πάθος της υπερηφάνειας και το γέρο με τους ακάθαρτους λογισμούς.

Τα μέσα που χρησιμοποιούν οι δαίμονες μπορεί να είναι όσοι και οι διαφορετικοί άνθρωποι επί της γης. 

 2. πείθει τον άνθρωπο οτι δεν υπάρχει

Αυτό το πετυχαίνει μέσω των σκέψεων που του βάζει, οτι δηλαδή δεν υπάρχει ο διάβολος, ή οτι είναι ένας ψεύτικος "μπαμπούλας" των Χριστιανών, ένα παραμύθι γενικά.

Με τον τρόπο αυτό ο άνθρωπος ησυχάζει, δεν αντιλαμβάνεται τον πόλεμο στον οποίο βρίσκεται με το διάβολο και, όπως είναι φυσικό, κάθε πολεμιστής που είναι απροετοίμαστος και ανυποψίαστος για τις παγίδες που του έχει στήσει ο εχθρός, βρίσκεται στο τέλος ηττημένος, χάνοντας τη μάχη.

 3. με τον σωματικό και πνευματικό αιφνιδιασμό

Συνήθως την τακτική αυτή ο διάβολος την ακολουθεί στους αγωνιζόμενους Χριστιανούς, ενώ τους αδρανείς και απρόθυμους τους αφήνει να ζουν στη γαλήνη τους, στην πνευματική τους νέκρωση, μιας και είναι οι καλύτεροι "πελάτες" του. Στον αγωνιζόμενο όμως πνευματικά Χριστιανό, αφού τον αφήσουν για ένα διάστημα, χωρίς να τον πειράξουν, προκειμένου να χαλαρώσει τον αγώνα του και να εφησυχαστεί οτι έχει νικήσει το διάβολο, έρχονται ξαφνικά οι δαίμονες και τον αιφνιδιάζουν, βάζοντάς του ένα ξαφνικό πειρασμό, προκειμένου να τον οδηγήσουν απρόσμενα στην αμαρτία, όντας χαλαρός και απροετοίμαστος. Ο αιφνιδιασμός ήταν ανέκαθεν μια κλασσική πολεμική τακτική και στους επίγειους πολέμους.

 4. δημιουργώντας τις κατάλληλες συμμαχίες και περιστάσεις

Προσπαθούν με τον τρόπο αυτό οι δαίμονες να πλανέψουν ειδικά αυτούς που δεν γνωρίζουν τις παγίδες της αμαρτίας. Για τη δημιουργία αυτών των περιστάσεων θα χρησιμοποιήσουν και τους "δικούς" τους ανθρώπους, ανθρώπους του σατανά, αλλά και μη δικούς τους (χωρίς να το καταλαβαίνουν οι ίδιοι οτι έγιναν όργανα του σατανά για το κακό του αδελφού τους), οι οποίοι θα δημιουργήσουν τέτοιες συνθήκες για να παρασύρουν τον άνθρωπο στη διάπραξη της αμαρτίας. 
Για παράδειγμα χρησιμοποιούν οποιονδήποτε Χριστιανό που έπεσε σε κάποιο σφάλμα, όπως το σκάνδαλο ενός Ιερωμένου, ή την ομορφιά μιας κοπέλας, ή υπερτονίζουν στο γιό το παράπτωμα του γονέα κλπ. 
Ο διάβολος μπορεί να συμμαχήσει  με κάθε άνθρωπο, γονείς, συγγενείς, φίλους, ηθοποιούς, πολιτικούς, επιστήμονες για να ρίξει τον άλλο άνθρωπο, νέο ή μεγάλο, στην αμαρτία.
Παράλληλα δε, επεμβαίνουν και στην ανθρώπινη φαντασία ενσπείροντας στον άνθρωπο λογισμούς οτι δεν διαπράττουν σοβαρή αμαρτία, μιας και αυτό είναι ανθρώπινη αδυναμία και όχι παράβαση των εντολών του Θεού. Έτσι για παράδειγμα θα τον οδηγήσουν σε διάφορες ανώμαλες διαστροφές, έχοντας χρησιμοποιήσει ταυτόχρονα τους δικούς του ανθρώπους για να τον πείσουν οτι οι διαστροφές αυτές, ως ανθρώπινες αδυναμίες, είναι φυσιολογικές και άρα δεν διαπράττουν κάτι κακό.
προσοχή να μην είμαστε εμείς η αιτία σκανδαλισμού του οποιουδήποτε άλλου συνανθρώπου μας, διότι τότε γινόμαστε εμείς όργανα του διαβόλου. 

 5. με την εύκολη αμαρτία της κατάκρισης και της καταλαλιάς

Η εξαπάτηση εδώ είναι οτι πολλοί πέφτουν στο αμάρτημα αυτό πιστεύοντας οτι κινούνται από αγάπη και ενδιαφέρον για το συνάνθρωπό τους, ή επειδή δεν γνωρίζουν οτι η κατάκριση είναι αμαρτία, γι αυτό και δεν υποψιάζονται οτι παρακινήθηκαν από τους δαίμονες για την πράξη τους αυτή. Ο Χριστός όμως είπε ξεκάθαρα: 

"Μὴ κρίνετε, ἵνα μὴ κριθῆτε· ἐν ᾧ γὰρ κρίματι κρίνετε κριθήσεσθε, καὶ ἐν ᾧ μέτρῳ μετρεῖτε μετρηθήσεται ὑμῖν." (κατά Ματθαίον κεφ. 7, στ.1,2)

δηλαδή: "μην κρίνετε και μην καταδικάζετε τον συνάνθρωπό σας, για να μη σας κρίνει κι εσάς ο Θεός. Διότι με το κριτήριο που κρίνετε θα κριθείτε και με το μέτρο που μετράτε θα μετρηθείτε."

 6. πείθοντάς μας οτι "δεν πειράζει αν καμιά φορά δεν εφαρμόσουμε το θέλημα του Θεού"

Είτε ο ίδιος ο διάβολος θα μας το ψιθυρίσει αυτό στο μυαλό μας, είτε θα το ακούσουμε από κάποιον άλλον άνθρωπο "δικό" του. Μας λέει για παράδειγμα δηλαδή, οτι δεν πειράζει αν πούμε καμιά φορά ένα ψέμα, ή αν τύχει και κλέψουμε κάτι, ή αν κατακρίνουμε κάποιον και ειδικά για το τελευταίο θα μας πείσει οτι όχι μόνο δεν είναι κακό, αλλά είναι και καλό, αφού του αξίζει κλπ. Και επίσης μας λέει οτι και αν αμαρτήσουμε, δεν πειράζει, αφού υπάρχει η μετάνοια και θα το εξομολογηθούμε.

Ο Χριστός όμως, δια του Αποστόλου Ιακώβου  είπε ξεκάθαρα: 

"ὅστις γὰρ ὅλον τὸν νόμον τηρήσῃ, πταίσῃ δὲ ἐν ἑνί, γέγονε πάντων ἔνοχος." (Επιστολή Ιακώβου κεφ. 2 στ. 10)

δηλαδή "όποιος τηρήσει ολόκληρο το Νόμο του Θεού, γίνει όμως παραβάτης σε μια εντολή, είναι σαν να έγινε παραβάτης σε όλα"

Επίσης, στην πονηρή σκέψη του οτι θα εξομολογηθούμε την αμαρτία μας στη συνέχεια, πρέπει να γνωρίζουμε, όπως λέει και ο Αβάς Ισαάκ οτι στην περίπτωση αυτή πορευόμαστε ενώπιον του Θεού με πανουργία και σε αυτόν τον πανούργο έρχεται εντελώς απροσδόκητα ο θάνατος, χωρίς να κατορθώσει να μετανοήσει. 

 7. με τη συνεχή αναβολή των καλών έργων

Οι δαίμονες γνωρίζουν πολύ καλά οτι "ο δρόμος του αύριο οδηγεί στην πόλη του ποτέ". Γι αυτό καλλιεργώντας τη συνήθεια της αναβολής των καλών έργων στο Χριστιανό, όπως η μετάνοια, η προσέλευση στο Ιερό Μυστήριο της Εξομολόγησης, και της Θείας Κοινωνίας, η καλλιέργεια των αρετών βάση της διδασκαλίας του Χριστού μας, η άσκηση στην προσευχή, την ελεημοσύνη και άλλα θεάρεστα έργα, θα πετύχουν, με τις συνεχείς αναβολές αυτές, την τελική ματαίωση της σωτηρίας του ανθρώπου. Ο Χριστός όμως, διά του Αποστόλου Παύλου είπε: "ἰδοὺ νῦν καιρὸς εὐπρόσδεκτος, ἰδοὺ νῦν ἡμέρα σωτηρίας"

δηλαδή: "ιδού τώρα (δηλαδή όχι αύριο) είναι ο κατάλληλος καιρός, ιδού τώρα είναι η μέρα της σωτηρίας"

σήμερα λοιπόν είναι η ημέρα της μετάνοιας και του αγώνα και κάθε αναβολή δεν είναι προς το συμφέρον μας.  

 8. με την τακτική της σμίκρυνσης και της μεγέθυνσης

Ο διάβολος σμικρύνει την αμαρτία πριν τη διάπραξή της, ώστε να μας οδηγήσει σε αυτήν και κατόπιν, μετά τη διάπραξη, τη μεγεθύνει πολύ για να αποτρέψει την επιστροφή μας και να μας οδηγήσει σε απόγνωση.

Μας λέει λοιπόν για παράδειγμα αρχικά ο διάβολος: "…είναι τόσο μικρό και ασήμαντο αυτό που θα κάνεις που δεν υπολογίζεται… δε θα πάθεις τίποτε… εξάλλου ούτε ο πρώτος είσαι, ούτε ο τελευταίος… και μετά αν θέλεις, μετανοείς…"

Και αφού πέσουμε στην αμαρτία, τότε έρχεται πάλι και μας λέει: "…πω, πω, τι έκανες !!! παρέβης την εντολή του Θεού... θα τιμωρηθείς, δεν υπάρχει πλέον για σένα έλεος… έπεσες τόσο χαμηλά, που ούτε ο Θεός μπορεί να σε σηκώσει… εγκατάλειψε λοιπόν τον αγώνα και παραδώσου στην αμαρτία απόλυτα…". Εμείς όμως πρέπει να θυμόμαστε τα εξής:

καμία αμαρτία δεν είναι μικρή. Είναι το ίδιο αν πεθάνει κανείς από μία σταγόνα δηλητήριο, ή από ένα ποτήρι δηλητήριο, αν βυθιστεί ένα καράβι από μια μικρή ή από μια μεγάλη τρύπα, αν καεί ένα δάσος από μία σπίθα, ή από μια εμπρηστική βόμβα.
μετά την πτώση μας, να θυμόμαστε το έλεος του Θεού – το πόσοι μεγάλοι αμαρτωλοί συναισθάνθηκαν την αμαρτωλότητά τους και σώθηκαν.
επομένως κάθε φορά που πέφτουμε, να σηκωνόμαστε το γρηγορότερο, αρκεί τη στιγμή που θα κλείσουμε τα μάτια μας να είμαστε όρθιοι. Γι αυτό πρέπει να είμαστε διαρκώς άγρυπνοι αποφεύγοντας την αμαρτία όσο μικρή κι αν μας φαίνεται

 9. με την τακτική της απάτης

Ως πατέρας του ψεύδους, ο διάβολος δεν παρουσιάζει τα πράγματα όπως έχουν. Θέλοντας να οδηγήσει τον άνθρωπο στην αμαρτία, αποκρύπτει με πονηρό τρόπο, αφενός τη χάρη που δέχεται ο άνθρωπος όταν βρίσκεται κοντά στο Θεό και αφετέρου τις φοβερές συνέπειες της  αποξένωσης του από Αυτόν.

Ωθεί με τον τρόπο αυτό τους ανθρώπους σε κάθε είδους  αμαρτία, ακόμη και σε αμαρτωλές ευχάριστες ηδονές, αλλά τους αποκρύπτει τις συνέπειες αυτών. Έτσι εξαπάτησε τους πρωτόπλαστους στον παράδεισο, με απατηλό σχέδιο:

1. εμφανίστηκε με ξένη μορφή (φιδιού) 

2. είπε ψέματα στην Εύα για τον απαγορευμένο καρπό, δηλαδή ότι ο Θεός δεν τους είπε την αλήθεια. 

3. απέκρυψε την αλήθεια της πτώσης. 

Έτσι εξαπάτησε και τους ανθρώπους στα Σόδομα, τονίζοντας την ηδονή και εξαφανίζοντας την υποψία της φοβερής τιμωρίας.

 

10. με την τακτική της διαβολής

Διαβάλει (κατηγορεί) τον έναν άνθρωπο στον άλλο, ώστε να δημιουργήσει έχθρες μεταξύ τους και να τους ρίξει στην αμαρτία.

Έτσι διέβαλε το Θεό στους πρωτοπλάστους ότι δήθεν ο Θεός τους απέκρυψε την αλήθεια για τον απαγορευμένο καρπό.

Διαβάλει στο μαθητή το δάσκαλο, στο δάσκαλο το μαθητή - στον άντρα τη γυναίκα, στη γυναίκα τον άντρα - στο παιδί τους γονείς, στους γονείς το παιδί - στον υπάλληλο το αφεντικό, στο αφεντικό τον υπάλληλο - στο γείτονα το γείτονα - το ένα χωριό στο άλλο - το ένα κράτος στο άλλο. Είναι ο παγκόσμιος διαβολέας.

Διαβάλει ακόμη και Αγίους ανθρώπους (ως ένα τελευταίο όπλο), όπως έγινε και στον Άγιο Νεκτάριο, όπου ξεσήκωσε εναντίον του επισκόπους, ιερείς, λαϊκούς και εκδιώχθηκε ο Άγιος από την Αίγυπτο φθάνοντας στην Αθήνα ψάχνοντας να βρει μια οποιαδήποτε δουλειά για να μην πεθάνει από την πείνα.

Αυτά τα έκανε ο διάβολος για να κάμψει την αντίσταση του Αγίου, αλλά ο Άγιος τον νίκησε με τη χάρη του Θεού.
 

11. με την αμφιβολία

στο λόγο του Θεού και στην εκκλησιαστική ζωή γενικότερα.

Για παράδειγμα, όταν ακούμε ένα κήρυγμα, ή διαβάζουμε ένα εποικοδομητικό βιβλίο, έρχεται και μας βάζει σκέψεις στο μυαλό όπως:

- καλά είναι αυτά, αλλά δε νομίζεις ότι υπερβάλλει;

- ποιος μπορεί να μας βεβαιώσει ότι αυτά είναι αληθινά;

- εσύ να τα ακούσεις αυτά, αλλά να έχεις τα ερωτηματικά σου… 
- αυτός ο άνθρωπος σίγουρα έχει συμφέρον για να τα λέει αυτά, πρόσεχε λοιπόν μήπως πέσεις θύμα του… 

Αν το μικρόβιο της αμφιβολίας πιάσει, τότε δύσκολα θα ακούσουμε κήρυγμα του Ευαγγελίου ξανά.
 

12. με την επανάληψη

Ο διάβολος μας επιτίθεται ξανά και ξανά, ως επίμονος και άγρυπνος πολεμιστής, κάθε μέρα και κάθε ώρα, πρωί, μεσημέρι, βράδυ, ιδιαίτερα αν του έχουμε αφήσει ανοικτές τις πόρτες για να εισέλθει.  
Ακόμη και όταν έκανες την αμαρτία, συγκεντρώνει όλη την τέχνη του λόγου και έρχεται πάλι και και σου λέει: "αφού την έκανες μια φορά την αμαρτία, να την ξανακάνεις - τι μία, τι πολλές, είναι το ίδιο πράγμα..."
Όμως, δεν είναι το ίδιο, διότι όπως είπε και ένας αρχαίος έλληνας φιλόσοφος: «Έξις δευτέρα φύσις εστί». Η αμαρτία με τη συνήθεια δηλαδή θα απλώσει βαθιές ρίζες μέσα σου και θα χρειαστεί μεγάλος κόπος, πολύ δάκρυ, δυνατή προσευχή και αιματηρή προσπάθεια για την επάνοδο στην προηγούμενη πνευματική κατάσταση. Η συνήθεια στην αρχή μοιάζει με τον ιστό της αράχνης, μετά όμως γίνεται καραβόσκοινο.
Όταν ένας νέος εξομολογήθηκε στον πνευματικό του ότι έπεσε σε μια αμαρτία για πρώτη φορά, ο πνευματικός του τον διέκοψε και του είπε:
"ο διάβολος παιδί μου χαίρεται να ακούει «για πρώτη φορά», ο Θεός χαίρεται να ακούει «για τελευταία φορά»".
 

13. με την κολακεία 
Ο διάβολος είναι ο πατέρας της κολακείας. Στολίζει το σώμα με κολακευτικά λόγια και την ψυχή με υπαρκτές και ανύπαρκτες αρετές, ώστε να την δηλητηριάσει και να διαπράξει την αμαρτία.
Αρχικά μας κολακεύει από το σώμα ψιθυρίζοντάς μας στο αυτί: "…τι ωραίος, ή τι ωραία που είσαι, τι μαλλιά υπέροχα, τι μάτια λαμπερά, τι συμμετρία σώματος, τι επιδεξιότητα…!!!"   και προχωρεί στην ψυχή: "…τι δυνατός χαρακτήρας που είσαι, τι φιλάνθρωπη καρδιά, τι ενάρετη ύπαρξη…!!!" 
Οι κόλακες άνθρωποι είναι πάντοτε επικίνδυνοι και στον πιο δυνατό χαρακτήρα - είναι τα χειρότερα παράσιτα κοντά στους μεγάλους της γης. Η κολακεία οδήγησε πολλούς ανθρώπους της εξουσίας να διαπράξουν τρομερά εγκλήματα, για τα οποία αργότερα, όταν έλειψαν οι κόλακες έκλαψαν και μετανόησαν σκληρά. Αν η ανθρώπινη κολακεία κάνει φοβερή ζημιά, πόσο μάλλον η δαιμονική κολακεία.
Σύμφωνα με τον Άγιο Ιωάννη της Κλίμακος, σε όλες τις κατά Θεόν προσπάθειές μας, 3 παγίδες μας δημιουργούν ύπουλα οι δαίμονες: 

• (1) καταρχήν αγωνίζονται να μην κατορθωθεί το αγαθό. 
• (2) αν νικηθούν στο 1^ο σημείο, αγωνίζονται ώστε το αγαθό που κατορθώθηκε να μην είναι καθ΄ όλα θεάρεστο.
• (3) αν αποτύχουν και στο 2^ο, τότε μας πλησιάζουν αθόρυβα και μας κολακεύουν ότι σε όλα πορευόμαστε όπως θέλει ο Θεός, ώστε να πέσουμε στο αμάρτημα της υπερηφάνειας και του εγωισμού (ακριβώς αντίθετα της ταπείνωσης) και στη συνέχεια σε πάμπολλα άλλα αμαρτήματα που πηγάζουν από αυτά.

αντίπαλος της κολακείας είναι η έντονη και συνεχής αυτομεμψία και αυτοκατηγορία, διαισθανόμενοι την αναξιότητά μας έναντι του Θεού.
για ότι καλό κατορθώνουμε, να μην ξεχνάμε τα λόγια του Αποστόλου Παύλου: "χάριτι δὲ Θεοῦ εἰμι ὅ εἰμι" (Προς Κορινθίους Α’ 15-10) δηλαδή: "με τη χάρη του Θεού έγινα αυτό που έγινα". 
 

14. με την τακτική του λίγο-λίγο

Λέγεται και τακτική του σαλαμιού, διότι όπως όταν προσφέρουμε σε κάποιον, που δεν έχει όρεξη, ένα σαλάμι κομμένο σε φέτες και τον ρωτάμε: θα πάρεις λίγο; αυτός παίρνει, τρώει και λέει: "…ά, ωραίο είναι, δώσε μου λίγο ακόμη,... λίγο ακόμη..." και στο τέλος τελείωσε το σαλάμι.
Λίγο, λίγο λοιπόν. Ο διάβολος θέλει να μας συνηθίζει στην αμαρτία, έστω και λίγο-λίγο, σιγά-σιγά, ώστε κάποια στιγμή στο τέλος να χάσουμε την ψυχή μας. Μας ακολουθεί βήμα-βήμα, όπως ο γονιός το παιδί όταν μαθαίνει να περπατάει, "στράτα-στράτα". Αλλά όταν το παιδί πάρει θάρρος και τρέξει «τρώει τα μούτρα του». 
Να μην ξεχνάμε οτι ο διάβολος έχει τεράστια υπομονή και τεράστια επιμονή. Έτσι μπορεί να περιμένει και να επιμένει πολλά χρόνια, δεκαετίες ολόκληρες από τη ζωή μας, 1 χρόνο, 2 χρόνια, 5, 10, 30, 70 χρόνια, αρκεί να μην κληρονομήσουμε τη Βασιλεία του Θεού.
προσοχή λοιπόν να μην κάνουμε το πρώτο βήμα - την πρώτη δοκιμή να προσέχουμε.

επίσης πάντοτε να είμαστε άγρυπνοι, μέχρι την τελευταία στιγμή της ζωής μας.
 

15. με τα συνθήματα
Ο διάβολος αφήνει συνθήματα στο νου που κατατρώνε στην ψυχή μας μέχρι να διαπράξουμε την αμαρτία.
Μοιάζει σαν τη σκουληκόμυγα, η οποία αφού στριφογυρίζει πάνω από το φαγητό, βρίσκει κάποια στιγμή την ευκαιρία, αφήνει την ακαθαρσία της επάνω σε αυτό και φεύγει, οπότε μέχρι το απόγευμα το φαγητό έχει γεμίσει σκουλήκια. Έτσι και ο διάβολος έρχεται, σου ρίχνει συνθήματα και φεύγει, χωρίς να συζητήσει μαζί σου αν αυτό είναι καλό ή κακό και μέχρι το βράδυ  η ψυχή σου έχει γεμίσει σκουλήκια με το να διερωτάσαι: …μήπως είναι σωστό αυτό, μήπως δεν τα ξέρω καλά εγώ τα πράγματα; μήπως, μήπως… Αλλά με το πες-πες-πες θα γίνει κάποτε πιστευτό αυτό που είναι ψέμα. Τέτοια συνθήματα π.χ. είναι: 

…ο παράνομος έρωτας είναι ευχάριστος…

…κι αν ένα τοις εκατό, το Ευαγγέλιο δεν είναι αλήθεια;…

…γλέντησε τώρα που είσαι νέος και άφησε τη μετάνοια, τις προσευχές και την εξομολόγηση και τη σκέψη για αιώνια ζωή για το τέλος…
…δεν είδες το ληστή που την τελευταία στιγμή, πάνω στο σταυρό μετάνιωσε και μπήκε στον παράδεισο; Εσύ γιατί να κοπιάζεις από τώρα;... 

Έτσι, η ψυχή αρχίζει να βασανίζεται και αν ο άνθρωπος δεν προσευχηθεί, μπορεί αυτό το απλό σύνθημα να προκαλέσει τεράστια ζημιά μέσα στην ψυχή του. 

 16. με τη συσκότιση του νου

Με τη συσκότιση της αλήθειας, ο διάβολος προσπαθεί να προκαλέσει στο Χριστιανό τρομερή ακαταστασία στην ψυχή του. 
Αυτό προσπαθεί να το πετύχει επιστρατεύοντας όλα τα μέσα, τηλεόραση, ραδιόφωνο, διαδίκτυο, εφημερίδες, περιοδικά, βιβλία, αλλά και δικούς του ανθρώπους που έβαλε σε διάφορες κατάλληλες θέσεις. Έτσι εάν ειπωθεί μία αλήθεια, αμέσως επιστρατεύονται όλα αυτά τα μέσα και γράφουν τα αντίθετα ακριβώς για να συσκοτίσουν την αλήθεια και να μην ξέρει ο Χριστιανός τι να κάνει.
Το αποτέλεσμα είναι να συναντάμε Χριστιανούς οι οποίοι, έχοντας συσκοτισμένο νου, εναντιώνονται σε θεάρεστες ενέργειες άλλων προσώπων. Για παράδειγμα, αν κάποιος θελήσει να πει στη σημερινή εποχή στα συγγενικά του πρόσωπα ότι: 
"…από αύριο θα ζω σύμφωνα με το θέλημα του Θεού… ή …θέλω να αφιερωθώ στο Θεό, φεύγω για ιεραποστολή στο εξωτερικό… ή …το πήρα απόφαση, θα γίνω Ιερέας… ή …αυτά τα χρήματα ή αυτό το καινούριο ρούχο θα το δώσω σε αυτόν το φτωχό της γειτονιάς που δεν έχει…" 
τότε είναι να φρίττει κανείς ακούγοντας τους κατ΄ όνομα Χριστιανούς να  βρίζουν και να υποστηρίζουν τελείως αντίθετα πράγματα από το Ευαγγέλιο. Αυτό οφείλεται στη συσκότιση του νου τους που έχει πετύχει ο διάβολος χρησιμοποιώντας όλα τα ανωτέρω μέσα που αναφέρθηκαν, σε σημείο ώστε να έχει προκληθεί μεγάλη ακαταστασία στις ψυχές των Χριστιανών και να έχει αλλοιωθεί η χριστιανική τους συνείδηση και η πίστη στις αρχές του Ευαγγελίου.
Ο διάβολος με τη συσκότιση πετυχαίνει να κάνει το άσπρο μαύρο, ώστε ο Χριστιανός να πάθει αχρωματοψία ψυχής, να αδυνατεί να διακρίνει πλέον σωστά τα πράγματα, έτσι που το κακό να το βλέπει για καλό, το καλό για κακό, την πορνεία για φιλία, την αγνότητα για αδυναμία, την πίστη για βλακεία, την απιστία για εξυπνάδα κλπ.
μπορούμε να ξεφύγουμε τη συσκότιση φωτίζοντας την ψυχή μας με το λόγο του Ευαγγελίου. Ειδικά σήμερα, εκτός των άλλων, μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τα ίδια ακριβώς μέσα που χρησιμοποιεί και ο διάβολος. Υπάρχουν πλήθος χριστιανικών ιστοσελίδων στο διαδίκτυο, χριστιανικά ραδιόφωνα μητροπόλεων και άλλα κανάλια, πλήθος βιβλίων και άλλων μέσων, ώστε είμαστε πραγματικά άξιοι της τύχης μας όταν αφήνουμε τις ψυχές μας έρμαια στη συσκότιση του διαβόλου. 
παράλληλα χαριτώνουμε την ψυχή μας με τα Ιερά Μυστήρια της Εκκλησίας μας (Εξομολόγηση, Θεία Κοινωνία...), αλλά και με τη συχνή προσευχή μας.
 

17. με τις υποσχέσεις 
Μας υπόσχεται πλούτη και ηδονές προκειμένου να τον ακολουθήσουμε, αποκρύπτοντάς μας όμως το τέλος.
Ο διάβολος  υπόσχεται στον άνθρωπο και του λέει: "...αν έρθεις κοντά μου θα τα έχεις όλα, πλούτο, δύναμη, δόξα, ηδονές, χαρές, σπίτια αυτοκίνητα, όλες τις ανέσεις και κάθε καλοπέραση... αν μάλιστα γίνεις χιλιαστής (μάρτυρας του ιεχωβά), ή μασόνος, έ τότε από καθηγητάκι θα γίνεις καθηγητάρα, από μικρός υπάλληλος θα γίνεις διευθυντής... εσύ πας με το Ευαγγέλιο και θέλεις να προκόψεις; – άφησε τα καημένε αυτά και έλα κοντά μου και θα δεις χρήμα και πρόοδο, το σπίτι σου θα γίνει βίλλα, θα έχεις υπαλλήλους... κλπ, κλπ" 
Ο διάβολος  όμως, που δρα παράλληλα και με την τακτική της απάτης, μας αποκρύπτει ποιο θα είναι το τέλος σε όλα αυτά που μας υπόσχεται ότι θα αποκτήσουμε.

18. με την απειλή και το φόβο 
Όταν πλέον τα άλλα όπλα του δεν πιάνουν, τότε ο διάβολος μας απειλεί και μας φοβίζει ότι θα μας κάνει κακό, για να μας οδηγήσει στην απελπισία.

Έρχεται (είτε με απλές σκέψεις, είτε μέσω άλλων ανθρώπων) και μας λέει: "…αν δεν έρθεις μαζί μου και μείνεις με το Θεό, τότε θα πεινάσεις, θα διψάσεις, θα μείνεις χωρίς χρήματα, θα σε περιφρονούν οι άλλοι και ακόμα θα σε πολεμήσω, θα σε συκοφαντήσω, θα σε οδηγήσω στο διωγμό, θα σε οδηγήσω στην αγχόνη και στην αυτοκτονία..." 

Για παράδειγμα θέλει να θυσιάσουμε τη ζωή μας και να αφοσιωθούμε ολοκληρωτικά σε αυτόν μέσα από την εργασία μας, υπό το φόβο της απώλειας των βασικών αναγκών της επιβίωσης (εν μέσω οικονομικής κρίσης), ώστε να γίνουμε υπόδουλοι του, για να μην έχουμε χρόνο να σκεφτούμε το Θεό, ώστε στο τέλος να Τον ξεχάσουμε κι έτσι να χάσουμε τις ψυχές μας εν ημέρα κρίσης.
Εμείς όμως απαντάμε στις απειλές του: 

"μείζων ἐστὶν ὁ ἐν ὑμῖν ἢ ὁ ἐν τῷ κόσμῳ" (Επιστολή Α’ Ιωάννου, Κεφ.4, στ.4), δηλαδή Αυτός που ενεργεί μέσα μας είναι ισχυρότερος από αυτόν που κυριαρχεί μέσα στον κόσμο, δηλαδή από σένα διάβολε και

κάνε πέρα διάβολε, ύπαγε οπίσω μου σατανά.

19. με την τακτική του μετασχηματισμού 
Μετασχηματίζεται και εμφανίζεται υπό διάφορες μορφές, ακόμη και σε άγγελο φωτεινό, με σκοπό να μας εξαπατήσει, να μας δελεάσει ή ακόμη και να μας φοβίσει. Μετασχηματίζει επίσης καλά πράγματα και ιδέες σε κακά και αντίστροφα.  

Ο Απ. Παύλος μιλώντας για τους ψευδοπροφήτες, αναφέρει: 

"οἱ γὰρ τοιοῦτοι ψευδαπόστολοι, ἐργάται δόλιοι, μετασχηματιζόμενοι εἰς ἀποστόλους Χριστοῦ.  καὶ οὐ θαυμαστὸν· αὐτὸς γὰρ ὁ σατανᾶς μετασχηματίζεται εἰς ἄγγελον φωτός" (Προς Κορινθίους Β' Επιστολή Κεφ.11, στ.13) 

Επίσης μετασχηματίζει και τα πράγματα, τις ιδέες και τις πράξεις, το μαύρο το κάνει άσπρο, την κακία αρετή και την αρετή κακία, τον πονηρό άνθρωπο σε καλό, τις βρώμικες ιδέες τις ονομάζει πρόοδο, την πορνεία την ονομάζει φιλία και την αγνότητα ανικανότητα και διαστροφή.  

δεν πρέπει να δελεαζόμαστε από τις ελκυστικές προτάσεις και μετασχηματισμούς που ο διάβολος προκαλεί.

επίσης ποτέ δεν πρέπει να φοβόμαστε, ούτε να δειλιάσουμε, αλλά να τον διώχνουμε με όπλα την Πίστη, την Προσευχή και το σημείο του Σταυρού, το οποίο απεχθάνεται σφόδρα  

20. με την ωραιοποίηση 

Μας παρουσιάζει την αμαρτία, τα πιο άσχημα και βρωμερά πράγματα ως πάρα πολύ ωραία, και ελκυστικά, ώστε να μας δελεάσει και να μας οδηγήσει στην πτώση.

Ο διάβολος ωραιοποιεί την αμαρτία ως ένας τέλειος ζωγράφος. Μπορεί να ωραιοποιήσει τα πάντα. Παρουσίασε τον καρπό στην Εύα στον παράδεισο ως «ωραίον εις βρώσιν». Και απορεί κανείς: μα τόσο καιρό η Εύα έτρωγε τόσους άλλους καρπούς, πέρναγε τόσες φορές από αυτό το δένδρο, γιατί τώρα έγινε ο καρπός αυτός ωραίος;

Έτσι και σήμερα ο διάβολος έχει ντύσει την πορνεία, τη μοιχεία, την ασέβεια, τη διαφθορά, με ελκυστικά χρώματα στην τηλεόραση, στα περιοδικά, στο διαδίκτυο, παντού. Παραδείγματα:

- ενώ κάποιος έχει μια γυναίκα, όμορφη και καλή, ο διάβολος του παρουσιάζει μια άλλη γυναίκα, του φίλου του, ή του γείτονα, με τα ωραιότερα χρώματα, ίνδαλμα, άγγελο με άσπρα φτερά.

- ενώ κάποιος είναι πλούσιος, κοιτάζει πως θα φάει τα χρήματα, ή τη μικρή περιουσία του φτωχού, διότι είναι ωραιότερα εκείνα τα λίγα χρήματα από τα δικά του τα πολλά.
 

_____________________________________________________________________________
Τέλος, ακούστε την ομιλία του θεολόγου Δημ. Λιάκου σχετικά με την τακτική του διαβόλου, η οποία ήταν μέρος των πηγών μας για τη σύνταξη του κειμένου της ενότητας αυτής του ιστολογίου μας.

 

Πηγή αρχείου ήχου: εδώ  από την ιστοσελιδα Παντοκράτωρ

(Το αρχείο ήχου αναμεταδίδεται απευθείας από την πηγή του)

_____________________________________________________________________________

Για περισσότερα σχετικά με τον αόρατο πόλεμο του διαβόλου στον άνθρωπο, μπορείτε επίσης να μεταβείτε στη σχετική υποενότητα "Ο αόρατος πόλεμος με το διάβολο" της ενότητας "Τι είναι ο Πνευματικός Αγώνας".

_____________________________________________________________________________
Επιμέλεια κειμένου: Ορθόδοξο Χριστιανικό Ιστολόγιο Δρόμος Ορθοδοξίας
Βοηθητικές πηγές - Βιβλιογραφία: εδώ